صنعت پتروشیمی ایران در تقاطع بحران و فرصت ؛ گذار از تولید کمی به ارزش افزوده بالا
صنعت پتروشیمی ایران به عنوان یکی از ارکان اصلی اقتصاد کشور، نقش حیاتی در ایجاد ارزش افزوده از منابع نفت و گاز ایفا می‌کند. این صنعت نه تنها ۳۰ درصد صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد، بلکه یک سوم بازار بورس کشور را نیز شامل شده و برای یک میلیون نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغال ایجاد کرده است . با این حال، این صنعت در سال ۲۰۲۵ با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبروست که نیازمند تحلیل جامع است.
ظرفیت تولید و جایگاه جهانی در شرایط کنونی
– ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ایران در سال ۲۰۲۵ به ۹0 میلیون تن و در جایگاه دوم خاورمیانه می رسد و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۰۶ (۲۰۲۷) به ۱۳۰ میلیون تن افزایش یابد.
– ایران با تولید ۱۲ میلیون تن متانول در سال، به عنوان بزرگترین تولیدکننده متانول جهان شناخته می‌شود و برنامه‌ای برای افزایش این ظرفیت به ۲۶ میلیون تن دارد.
– سهم ایران در بازار پتروشیمی خاورمیانه ۳۰٪ و در سطح جهانی حدود ۲.۷-۳٪ از تولید محصولات عمده پتروشیمی است .
صادرات و درآمد ارزی
صادرات محصولات پتروشیمی ایران سالانه حدود ۲۵ میلیون تن با ارزش تقریبی ۱۰ میلیارد دلار است که ۷۰٪ تولیدات را شامل می‌شود.
ارزش صادرات پتروشیمی ایران طی ۲ سال گذشته ۳ میلیارد دلار کاهش یافته است.
زیرساخت‌ها و پروژه‌های جدید
۴۰ طرح جدید پتروشیمی با سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری در حال اجراست.
پروژه‌های جدید مانند متانول سبلان (۱.۶۵ میلیون تن) و اوره مسجد سلیمان (۱.۷۶ میلیون تن) با سرمایه‌گذاری خصوصی راه‌اندازی شده‌اند.
چالش های صنعت پتروشیمی ایران
- بحران انرژی و کمبود خوراک
قطع گاز ۱۲ مجتمع پتروشیمی در زمستان ۱۴۰۳ به مدت حوالی ۴۵ روز، موجب ۱ میلیارد دلار خسارت شد.
۷۵٪ گاز تولیدی ایران به مصارف خانگی اختصاص می‌یابد و واحدهای پتروشیمی با کمبود خوراک مواجه هستند.
۲۲٪ از ظرفیت تولید پتروشیمی بلااستفاده است و در صورت تداوم ناترازی گاز، این میزان به ۳۰٪ (۳۰ میلیون تن) خواهد رسید.
- تحریم ها و محدودیت های مالی
فشارهای حداکثری آمریکا ، دسترسی به تجهیزات و بازارهای جهانی را دشوار کرده و هزینه‌های تولید را افزایش داده است.
ایران به بازار پتروشیمی چین وابسته شده، در حالی که چین به دنبال خودکفایی در تولید این محصولات است.
- ضعف در زنجیره ارزش
تمرکز بر تولیدات بالادستی (متانول، اوره) و ضعف در صنایع پایین‌دستی باعث شده ایران محصولات نهایی مانند پلیمرهای خاص را وارد کند.
تنها ۳۰٪ از فناوری‌های مورد استفاده در واحدهای پتروشیمی ایران بومی‌سازی شده است.
فرصت‌های صنعت پتروشیمی ایران
– پتانسیل‌های توسعه
– برنامه هفتم توسعه ، رشد سالانه ۸٪ برای صنعت پتروشیمی هدف گذاری کرده است .
– امکان افزایش ظرفیت تولید به ۱۳۱ میلیون تن با اجرای ۶۱ طرح جدید با سرمایه‌گذاری ۲۴ میلیارد دلاری .
– تنوع‌بخشی به منابع خوراک با استفاده از نفتا ، اتان و LPG به جای گاز طبیعی .
– بازارهای منطقه ای
– تمرکز بر بازارهای منطقه‌ای مانند عراق و افغانستان و همسایگان برای دور زدن تحریم‌ها .
– تقاضای رو به رشد در کشورهایی مانند چین و هند برای محصولات پتروشیمی .
– فناوری و نوآوری
– استفاده از هوش مصنوعی و نظام‌های نوین مدیریتی برای بهینه‌سازی فرآیندها .
– برنامه‌ریزی برای بومی‌سازی ۵۰٪ از فناوری‌های مورد استفاده تا پایان برنامه هفتم توسعه .
چشم انداز صنعت پتروشیمی ایران
- سناریوهای پیش‌رو
سناریو 1 – در صورت تداوم تحریم‌ها و عدم حل بحران انرژی ، صنعت پتروشیمی با کاهش ظرفیت تولید و از دست دادن بازارهای صادراتی مواجه خواهد شد .
سناریو 2 – در صورت کاهش تحریم‌ها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی ، ایران می‌تواند به یکی از قطب‌های اصلی پتروشیمی منطقه تبدیل شود .
- راهبردهای کلیدی
- تأمین پایدار خوراک : از طریق توسعه میادین گازی جدید و تنوع‌بخشی به منابع خوراک
- تکمیل زنجیره ارزش : به واسطه توسعه صنایع پایین‌دستی و افزایش ارزش افزوده محصولات
- جذب سرمایه‌گذاری : با استفاده از کنسرسیوم‌های داخلی و شرکای خارجی مانند چین و روسیه
- ارتقای فناوری : با افزایش سهم فناوری‌های بومی و استفاده از دیجیتال‌سازی
- دیپلماسی انرژی : تقویت روابط با کشورهای منطقه برای توسعه بازارهای صادراتی
پیش‌بینی تا سال ۱۴۲۰
– بر اساس گزارشات ، پیش‌بینی می‌شود با تاداوم شرایط کنونی، ناترازی گاز طبیعی ایران تا سال ۱۴۲۰ به ۵۱۲ میلیون مترمکعب در روز برسد که تنها امکان تأمین یک سوم تقاضا را فراهم می‌کند .
– در صورت عدم حل این بحران، صنعت پتروشیمی با کاهش ۳۰٪ ظرفیت تولید مواجه خواهد شد .
صنعت پتروشیمی ایران در سال ۲۰۲۵ در حالی به پیش می‌رود که از یک سو با چالش‌های جدی مانند بحران انرژی، تحریم‌ها و ضعف در زنجیره ارزش مواجه است و از سوی دیگر فرصت‌های قابل توجهی در زمینه توسعه ظرفیت‌ها، دستیابی به فناوری‌های نوین و گسترش بازارهای منطقه‌ای پیش روی دارد. آینده این صنعت به میزان موفقیت در مدیریت چالش‌ها و بهره‌برداری از فرصت‌ها بستگی خواهد داشت. اجرای راهبردهای هوشمندانه در چهار حوزه تأمین انرژی، جذب سرمایه، توسعه فناوری و تکمیل زنجیره ارزش می‌تواند ایران را به یکی از قدرت‌های برتر صنعت پتروشیمی جهان تبدیل کند.
نویسنده مقاله: “دکتر صادق شیبانی” عضو شورای سیاست گذاری و مدیر گروه نفت ، گاز و پتروشیمی فصلنامه مطالعات استراتژیک مدیریت انرژی
