نفت ایران گنجی در انتظار بیداری

ایران یکی از اعضای پایه‌گذار اوپک است و با ذخایر نفتی عظیم (حدود ۲۴٪ ذخایر منطقه خاورمیانه) در جایگاه سوم جهان قرار دارد. نفت خام بخش عمده‌ای از درآمدهای ارزی کشور را تأمین می‌کند؛ برای مثال در سال ۲۰۲۳ حدود ۵۳ میلیارد دلار درآمد نفتی نصیب شرکت‌های ایرانی شده است. با این وجود، اعمال تحریم‌های گسترده بین‌المللی روند توسعه کامل ظرفیت نفتی ایران را محدود کرده است. بررسی روند تولید نفت کشور در سال‌های اخیر می‌تواند چشم‌انداز روشنی از آینده این صنعت ارائه دهد.

سکوی نفتی فراساحلی در خلیج فارس، نماد چشم‌انداز تولید نفت ایران است. طبق گزارش سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) مربوط به آوریل ۲۰۲۵، تولید نفت خام ایران در ماه مارس ۲۰۲۵ به ۳٫۳۳۵ میلیون بشکه در روز رسید که نسبت به فوریه حدود ۱۲ هزار بشکه افزایش داشته است. متوسط تولید نفت ایران در سال ۲۰۲۴ نیز حدود ۳٫۲۵۷ میلیون بشکه در روز گزارش شده که نسبت به متوسط ۲٫۸۸۴ میلیون بشکه در روز سال ۲۰۲۳ رشد داشته است. با این میزان تولید، ایران پس از عربستان سعودی و عراق، سومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک محسوب می‌شود. این افزایش نسبی تولید اخیر نشان می‌دهد که صنعت نفت ایران با وجود محدودیت‌های تحریم، توان بهبود ظرفیت خود را دارد.

طی یک دهه گذشته، تولید نفت ایران فراز و فرود شدیدی داشته است. پس از رفع بخشی از تحریم‌ها و توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، تولید نفت ایران به سرعت افزایش یافت و تا سال ۲۰۱۷ به حدود ۳٫۸ میلیون بشکه در روز رسید. با بازگشت تحریم‌های آمریکا در سال ۲۰۱۸ و شیوع کرونا، تولید نفت در ایران کاهش یافت و در سال ۲۰۲۰ به حدود ۲ میلیون بشکه در روز سقوط کرد که کمترین سطح چهار دهه اخیر بود. از سال ۲۰۲۱ به بعد و با رشد مجدد تقاضای جهانی (به ویژه در چین) و تلاش دولت برای فروش نفت، روند تولید ایران صعودی شد؛ به‌طوری‌که طبق گزارش آژانس اطلاعات انرژی آمریکا، تولید نفت خام ایران از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ بیش از ۱ میلیون بشکه در روز افزایش یافته است. به عبارت دیگر، وضعیت تاریخی تولید نفت نشان می‌دهد که کاهش‌های ناشی از تحریم‌ها پس از ۲۰۲۰ به تدریج جبران شده و تولید فعلی ایران نزدیک به سطوح پیشین قرار گرفته است.

در روز جمعه ۲۵ آوریل ۲۰۲۵، هر بشکه نفت خام برنت دریای شمال حدود ۶۵٫۷۴ دلار و نفت خام وست تگزاس اینترمیدیت آمریکا حدود ۶۲٫۷۱ دلار معامله شد. دو عامل اصلی در افت یا افزایش قیمت نفت تأثیر دارند: از یک سو کاهش رشد تقاضای جهانی (به‌ویژه کندی اقتصاد چین) و مازاد عرضه به کاهش قیمت‌ها دامن زده است. آژانس بین‌المللی انرژی در گزارش اخیر خود اعلام کرده است که تنش‌های تجاری و رشد کند اقتصاد جهانی باعث کاهش پیش‌بینی تقاضای نفت در سال ۲۰۲۵ شده و بر قیمت‌ها فشار نزولی وارد کرده است. از سوی دیگر، تصمیمات تولید اوپک‌پلاس (مانند افزایش یا کاهش عرضه) و عوامل کوتاه‌مدتی مانند نوسانات سیاست‌های پولی جهانی نیز نوسانات قیمتی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. در مجموع، قیمت نفت همچنان در محدوده متوسط ۶۰–۷۰ دلار برای برنت تثبیت شده و وضعیت اقتصاد جهانی و سیاست‌های انرژی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر آن محسوب می‌شوند.

آینده صنعت نفت ایران

فرصت‌ها :

توسعه میادین نفتی غرب کارون (مثل آزادگان و یادآوران) که پتانسیل تولید چند صد هزار بشکه اضافی در روز را دارند.

قراردادهای جدید با شرکت‌های روسی و چینی برای تأمین فناوری و سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز.

معافیت از سقف تولید اوپک‌پلاس، که امکان افزایش سهم بازار اوپک را فراهم می‌کند.

به اعتقاد کارشناسان، در صورت رفع کامل تحریم‌ها می‌توان ظرفیت تولید نفت ایران را به حدود ۳٫۸ میلیون بشکه در روز رساند.

تهدیدها :

تحریم‌های بین‌المللی پیچیده، به‌ویژه تحریم‌های جدید آمریکا در سال ۲۰۲۴ (شامل تحریم بنادر و نفتکش‌های ایرانی) که صادرات نفت را دشوار می‌کند.

کاهش سرمایه‌گذاری و محدودیت فناوری در اثر تحریم‌ها، که باعث کند شدن پیشرفت پروژه‌های نفتی شده است.

چشم‌انداز کند رشد تقاضای جهانی نفت (به‌ویژه به دلیل کندی اقتصادی چین) و افزایش عرضه از سوی تولیدکنندگان دیگر، که فشار نزولی بر قیمت‌ها ایجاد کرده است.

رشد مصرف داخلی سوخت در ایران (۲٫۲ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۳) نیز بر حجم صادرات اثر می‌گذارد.

سناریوها :

در سناریوی خوش‌بینانه، لغو کامل تحریم‌ها می‌تواند به افزایش سریع تولید نفت ایران منجر شود؛ به گونه‌ای که EIA  پیش‌بینی کرده تولید ظرف چند ماه تا حدود ۳٫۸ میلیون بشکه در روز بالا رود. در مقابل، در سناریوی ادامه وضع فعلی تحریم‌ها، رشد تولید ممکن است کند یا در سطح فعلی تثبیت شود. علاوه بر این، روند جهانی گذار به انرژی‌های پاک به‌معنای کاهش بلندمدت تقاضا برای نفت خواهد بود. در نتیجه، آینده صنعت نفت ایران بسیار به تحولات سیاست داخلی و بین‌المللی و توانایی کشور در جذب سرمایه‌گذاری برای توسعه میادین جدید بستگی دارد.

کلام پایانی :

صنعت نفت ایران با وجود ذخایر غنی و ظرفیت بالقوه فراوان، در مسیر پیچیده‌ای قرار دارد. پتانسیل افزایش تولید (به‌ویژه در صورت رفع تحریم‌ها و سرمایه‌گذاری خارجی) وجود دارد، اما تهدیدهای ساختاری و بین‌المللی (مانند تحریم‌ها و کاهش تقاضای جهانی) مانعی جدی برای آن است.

در نهایت، سرنوشت صنعت نفت ایران به تصمیمات سیاست‌گذاران داخلی و خارجی و روندهای کلان بازار انرژی بستگی خواهد داشت؛ هرچند در کوتاه‌مدت می‌توان انتظار داشت ایران تولید خود را در حد چند میلیون بشکه در روز حفظ یا کمی افزایش دهد، برای بلندمدت نیز نیازمند استراتژی‌های جدید و تنوع‌بخشی اقتصادی است.

نویسنده مقاله: “دکتر صادق شیبانی” عضو شورای سیاست گذاری و مدیر گروه نفت ، گاز و پتروشیمی فصلنامه مطالعات استراتژیک مدیریت انرژی