بنزین در ایران ۱۴۰۴: چالش یارانه، فرصت اصلاح؛ نگاهی تحلیلی به واقعیت تولید، مصرف و آینده قیمت‌گذاری
در سال ۱۴۰۴ (۲۰۲۵ میلادی)، ایران با چالش‌های جدی در حوزه تولید، مصرف و قیمت‌گذاری بنزین مواجه است. در حالی که قیمت بنزین در ایران به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر از کشورهای همسایه است، مصرف داخلی افزایش یافته و ظرفیت تولید پاسخگوی نیاز نیست. این وضعیت منجر به فشار بر بودجه دولت و افزایش واردات بنزین شده است.
بر اساس داده‌های موجود، قیمت بنزین در ایران و کشورهای منتخب منطقه به شرح زیر است:
کشور قیمت هر لیتر بنزین (دلار)
- ایران 0.029
- کویت 0.344
- قطر 0.57
- عربستان سعودی 0.62
- عمان 0.56
- امارات متحده عربی 0.78
- ترکیه 1.3
این تفاوت قیمتی موجب افزایش مصرف داخلی، فشار بر منابع یارانه‌ای و تشویق به قاچاق سوخت به کشورهای همسایه می‌شود.
وضعیت تولید و مصرف بنزین در ایران
ظرفیت پالایشگاه‌ها در حال حاضر، ظرفیت اسمی پالایش روزانه کشور حدود ۲.۲ میلیون بشکه نفت خام است که بخشی از آن به تولید بنزین اختصاص دارد. مهم‌ترین پالایشگاه‌های بنزین‌ساز ایران شامل موارد زیر هستند:
نام پالایشگاه ظرفیت اسمی پالایش (هزار بشکه در روز) موقعیت وضعیت تولید بنزین
- آبادان ۴۰۰ خوزستان بازسازی شده و فعال
- بندرعباس ۳۲۰ هرمزگان فعال
- اراک (امام خمینی) ۲۵۰ مرکزی فعال و مدرن
- اصفهان ۳۷۵ اصفهان فعال
- تهران ۲۵۰ تهران فعال
- لاوان ۶۰ هرمزگان محدود
- تبریز ۱۱۰ آذربایجان شرقی فعال
مصرف و کسری بنزین
در نوروز ۱۴۰۴، مصرف روزانه بنزین به ۱۶۴ میلیون لیتر رسید. میانگین مصرف روزانه در این ایام حدود ۱۳۱ میلیون لیتر بوده است. در حالی که تولید بنزین روزانه حدود ۱۰۵ تا ۱۱۰ میلیون لیتر برآورد می‌شود، ایران با کسری روزانه ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر مواجه است. این شکاف منجر به واردات سنگین بنزین و فشار بر بودجه عمومی شده است.
درآمد و هزینه‌های بنزین در ایران هزینه تولید و عرضه
بر اساس گزارش‌ها، هزینه تمام‌شده هر لیتر بنزین برای دولت ایران بیش از ۴۶ هزار تومان برآورد شده است. با این حال، بنزین یارانه‌ای با قیمت ۱۵۰۰ تومان و بنزین آزاد با قیمت ۳۰۰۰ تومان عرضه می‌شود. این تفاوت قیمتی منجر به یارانه پنهان قابل‌توجهی می‌شود.
یارانه پنهان
با در نظر گرفتن مصرف روزانه ۱۳۱ میلیون لیتر بنزین و تفاوت قیمت تمام‌شده و قیمت عرضه، یارانه پنهان روزانه به شرح زیر برآورد می‌شود:
- بنزین یارانه‌ای: (۴۶,۰۰۰ – ۱,۵۰۰) × میزان مصرف یارانه‌ای
- بنزین آزاد: (۴۶,۰۰۰ – ۳,۰۰۰) × میزان مصرف آزاد
این یارانه پنهان فشار زیادی بر بودجه دولت وارد می‌کند و منابع مالی قابل‌توجهی را به خود اختصاص می‌دهد.
سیاست های برنامه هفتم توسعه درباره بنزین
در برنامه هفتم توسعه، دولت موظف شده است:
- عدم افزایش قیمت بنزین یارانه‌ای: بر اساس این برنامه، قیمت بنزین یارانه‌ای نباید افزایش یابد.
- تنوع‌بخشی به سبد سوختی: دولت مکلف به ایجاد تنوع در سبد سوختی کشور شده است تا وابستگی به بنزین کاهش یابد.
- افزایش تولید بنزین: تولید روزانه بنزین باید تا پایان برنامه هفتم توسعه به ۱۲۹ میلیون لیتر برسد.
- کاهش شدت مصرف انرژی و جلوگیری از اتلاف منابع یارانه‌ای: یکی از اهداف کلان برنامه است.
- حمایت از حمل‌ونقل عمومی و سوخت‌های پاک: به‌عنوان ابزارهای مکمل سیاستی پیش‌بینی شده است.
تحلیل و آینده‌نگری
• یارانه‌های سنگین: قیمت پایین بنزین در ایران ناشی از یارانه‌های سنگین دولتی است که بار مالی زیادی بر بودجه کشور وارد می‌کند.
• افزایش مصرف: قیمت پایین بنزین منجر به افزایش مصرف بی‌رویه و تشویق به قاچاق سوخت می‌شود.
• فشار بر منابع: افزایش مصرف و قاچاق سوخت فشار زیادی بر منابع نفتی و مالی کشور وارد می‌کند.
• ناکارآمدی اقتصادی: سرکوب قیمت سوخت مانع از توسعه صنایع حمل‌ونقل پاک و نوآوری در حوزه انرژی میگردد.
پیشنهادات کاربردی و دقیق‌تر
1. اصلاح تدریجی قیمت بنزین: با توجه به تفاوت فاحش قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه، پیشنهاد می‌شود قیمت بنزین به‌صورت تدریجی و با در نظر گرفتن حمایت‌های اجتماعی افزایش یابد تا از مصرف بی‌رویه و قاچاق سوخت جلوگیری شود.
2. توسعه سبد سوختی: سرمایه‌گذاری در توسعه سوخت‌های جایگزین مانند گاز طبیعی فشرده (CNG) و برق برای کاهش وابستگی به بنزین ضروری است.
3. افزایش بهره‌وری پالایشگاه‌ها: نوسازی و به‌روزرسانی تجهیزات پالایشگاه‌ها برای افزایش ظرفیت تولید و کاهش هدررفت بنزین پیشنهاد می‌شود.
4. توسعه حمل‌ونقل عمومی: سرمایه‌گذاری در توسعه و بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی برای کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و مصرف بنزین ضروری است.
5. آگاهی‌بخشی عمومی: اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی برای تشویق مردم به صرفه‌جویی در مصرف سوخت و استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی می‌تواند مؤثر باشد.
ایران در آستانه یک تصمیم مهم در حوزه سیاست‌گذاری بنزین قرار دارد. ادامه مسیر کنونی، پایداری اقتصادی کشور را تهدید می‌کند و اصلاحات تدریجی، متوازن و هدفمند ضروری است. برنامه هفتم توسعه فرصتی برای بازنگری در ساختار مصرف انرژی کشور فراهم کرده و اجرای پیشنهادات فوق می‌تواند ضمن کاهش وابستگی به بنزین، زمینه‌ساز ثبات اقتصادی و پایداری محیط زیستی می باشد.
نویسنده مقاله: “دکتر صادق شیبانی” عضو شورای سیاست گذاری و مدیر گروه نفت ، گاز و پتروشیمی فصلنامه مطالعات استراتژیک مدیریت انرژی
